Archiv für die Kategorie: Ticaret

 Vekâlet “Kişinin, belli bir tasarrufta, başkasını kendi yerine koymasıdır”. Meşrûiyeti konusunda en ufak bir tereddüt bulunmamaktadır.

Vekâlet yazılı olabileceği gibi sözlü de olabilir.

Açıkça vekâlet verilmedikçe vekâlet verilmiş olmaz. Ancak vekâlet vermek için “vekâlet” lafzı ve türevlerinin kullanılması zorunlu değildir. Başka lafızlarla da vekâlet verilebilir. Vekilin kendisine vekâlet verildiğinden haberinin olması şarttır. Kime vekâlet veriliyorsa onun açıkça tayin edilmesi de gerekir.

Katılım bankası çalışanları murâbaha müşterilerine yönelik olarak “Fâizsiz bankacılık ilkeleri gereği talep ettiğiniz malın önce banka adına peşin alınması ve tarafınıza taksitle satılması gerekmektedir. Bizden talep ettiğiniz mallar için banka adına sipariş vermeye, ücret ödemeye, teslim almaya vs. vekilsiniz” türünden bir ifade kullanmalıdırlar.

Vekâletin kabûlü sarih bir şekilde yapılabilir (yani “vekâletinizi kabul ettim denilebilir). Ancak bu zorunlu değildir. Kendisine vekâlet verme irade beyanı ulaşan kişi, vekâletin gereğini yerine getirirse vekâleti kabul etmiş sayılır. Vekâletin kabulü, vekâlet verme teklifinin hemen ardından yapılmak zorunda değildir. Vekâlet vermek için müvekkil ve vekilin aynı yerde bulunması şart değildir. Müvekkil ve vekil kural olarak dilediği anda vekâlete son verebilir.

Vekâlet ücretle kabul edilebilir.

Müvekkil neyi yapmaya ehilse, ancak o tasarrufu başkasına tevdi edebilir. Ayrıca kişi, ancak hukuken yetkisi olan tasarruf konusunda başkasına vekâlet verebilir. Bu itibarla katılım bankalarında müşteriye malı teslim alma vekâleti verecek olan çalışanın bu iş için yetkilendirilmiş olması gerekir. Yani kurum adına böylesi vekâletleri verebileceği ifade edilmelidir.

Vekilin, vekâlete uygun yaptığı tasarruflar müvekkili bağlar. Vekil, müvekkil tarafından başkasına vekâlet vermeye de yetkili kılınmışsa başkasına vekâlet verebilir.

Mal alımı için verilen umûmi vekâlette alınacak malların sınırlanmaması akde zarar vermez. Malların nevinin, sıfatının ve semeninin (parasının) belirlenmesi şart değildir. Ancak katılım bankaları umûmi vekalet vereceklerse bunu kime verdiklerine dikkat etmelidirler. Her kuruluşa umûmi vekalet vermek uygun değildir.

Vekâletten her iki tarafta dönme hakkına sahiptir.

Vekil, müvekkilin koştuğu bütün şartlara riâyet etmek zorundadır.

Vekâlet zaman ve mekan ile de sınırlandırılabilir.

Vekil bir kişi olabileceği gibi birden fazla da olabilir.

Vekil, vekâlet konusu işi yaparken yaptığı masrafları müvekkilden alır.

Müvekkil, kendisi adına alım yapması için vekâlet vermişse, malın alımı için gerekli parayı vekile vekâlet sırasında vermek zorunda değildir. Vekil kendi parasıyla malı alıp sonra müvekkilden parasını tahsil edebilir.

Vekil, vekâlet konusu işi yaparken zarara uğramışsa müvekkil bu zararı tazmin etmelidir. Tazmin için zararın kesin olması, vekilin kusurunun bulunmaması ve vekâletin ifası yüzünden zarar edilmiş olması şarttır.

Müvekkil, vekili dilediği zaman azledebilir. Ancak vekâlete başkasının hakkı taalluk etmişse hak sahibinin rızası olmadan azil gerçekleşemez.

 Yetkisiz temsil, bir şahsın hiçbir kanûnî ya da irâdî yetkisi olmaksızın başka birinin hukûkî alanına müdahale etmesidir. Yetkisiz temsilin hukûkî sonuç doğurup doğurmadığı konusunda ihtilaf vardır. Rivâyete göre Hz. Peygamber (aleyhisselâm) bir dinar vererek kendisi için kurbanlık koyun almasına vekil tayin ettiği sahâbînin, kendisinden aldığı bir dinarla iki koyun alıp sonra bunlardan birini yine bir dinara satmasını onaylamıştır⁴². Yetkisiz temsilcinin tasarrufu sözlü olmalıdır. Şöyle ki hiçbir temsil yetkisi olmaksızın bir başkasının malını satan şahıs bu malı müşteriye teslim etmişse malı gasbetmiş sayılır. Yetkisiz temsilcinin tasarrufu, temsil edilen şahsın leh ya da aleyhinde sonuç doğurmaz. Ama temsil edilen şahıs tasarrufu kabul ederse yetkisiz temsilcinin tasarrufu sonuç doğurur. Yani sonuç temsil edilenin iznine bağlıdır. Yetkinin aşımı da yetkisiz temsil anlamına gelir. Örneğin vekil, vekâlet şartlarına uymadan bir tasarrufta bulunursa müvekkil bu tasarrufu isterse kabul eder isterse reddeder.

42. İbn Mâce el-Kazvînî, Sünen, II, 803.

Fıtratla Örtüşen Arz-Talep Kanunu – Vadeli Satışın Fiyata Etkisi ve İslam Ekonomisinin Gerçek Bir Serbest Piyasa Ekonomisi Olduğu.

Vâde farkı mal bedelinin, hizmet karşılığı alınacak ücretin veya kiranın peşin ile vâdeli olması durumunda ortaya çıkan farktır. Bu farkın dinen meşrû olup olmadığı ve fâizden farkı sürekli tartışılan bir husustur. Bu konuya (vâde farkı alınmasının meşrûiyetine) ışık tutacak Kur’ân ve Sünnet’te “doğrudan” bir delil bulunmamaktadır. Ancak fâiz, doğrudan paranın ya da mislî/standart bulunabilen bir malın borç verilip, fazladan para veya fazla mal ya da menfaat talep etmektir. Örneğin bir kimseye 1000 lira borç verip bir ay vâde sonunda 1200 lira istemek, 100 kilo buğday verip bir ay sonra 120 kilo buğday istemek ve 1000 lira borç verip borçludan borç dışında bir de hizmet etmesini istemek fâiz sayılır. Vâde farkı ise bir malın para ya da farklı bir mal karşılığı vâdeli satımında ortaya çıkmaktadır. Mesela peşin bedeli 10 lira olan bir kalemi bir ay vâdeli 12 liraya satmak vade farkıyla satım yapmak anlamına gelmektedir. Dolayısıyla faiz ile vâde farkı arasında temelden fark bulunmaktadır. Ayrıca alım satım (ticâret), Kur’ân’da kayıtsız/mutlak olarak mübah kılınmıştır. Âyet-i kerîmede açıkça şöyle buyrulmaktadır: “Allah alışverişi helal fâizi haram kılmıştır”¹⁷. Bu da vâdeli alım satımın câiz olduğunu göstermektedir. Yine para vâdeli mal peşin (normal vâdeli satış) alım satımın tam tersi olan para peşin mal vâdeli (selem satışı) alım satıma da izin verilmiştir¹⁸. Rivâyete göre Hz. Peygamber (aleyhisselâm) de bir Yahûdîden veresiye buğday alıp zırhını ona rehin bırakmıştır¹⁹. Bütün bunlar vâdeli mal satışlarının mübah olduğuna işâret etmektedir. Yine İslâm hukûkunun temel kâidelerinden biri de şudur: “Eşyâda aslolan ibâhadır”. Yani yasaklanmamış herşey mübahtır. Dolayısıyla vâde farkının mübah olduğunu gösteren bir delile değil, haram olduğunu gösteren bir delile ihtiyaç vardır. Bu olmadıkça vâdeli alım satımın ve vâde farkının câizliğine hükmetmek gerekir.

Vadeli Fiyatı Etkileyen Temel Dinamikler

İslâm hukukçularının konu hakkındaki değerlendirmeleri ise şöyledir:

Rivâyete göre Abdullah b. Abbâs (ö. 68/688) (radıyallâhuanhümâ) şöyle demiştir: “Bir mal için peşin şu fiyata vâdeli şu fiyata demekte beis yoktur. Ancak alıcı ile satıcı akdi bunlardan birine göre tamamlamadan ayrılmamalıdır”²⁰.

Medîneli büyük tâbiî Saîd b. el-Müseyyeb’den (ö. 96/714) aktarıldığına göre selefleri “Bu giysiyi bir ay vâdeyle ona, iki ay vâdeyle yirmiye satarım deyip bunlardan birine karar vererek akdi tamamlamayı meşrû görmüşlerdir”²¹.

İbn Şihâb ez-Zührî (ö. 124/741) ve Katâde b. Diâme’nin (ö. 117/735) de neticede iki fiyattan birine karar verilirse peşin ve vâdeli iki bedel teklifini câiz gördükleri nakledilmiştir²².

İmam Tirmizî (ö. 279/892) “Hz. Peygamber bir satış içinde iki satış yapmaktan nehyetti” hadisini naklettikten sonra şöyle demiştir: “Âlimler bu hadise dayanarak hüküm vermişlerdir. Âlimlerden bir kısmı bu hadisi şöyle açıklamışlardır: Bir satışta iki satış yapmak “bu giysiyi peşin ona, vâdeli yirmiye satıyorum” deyip bu bedellerden birine karar vermemekle olur. Eğer bunlardan birine karar verip alışverişi tamamlarlarsa o zaman bir beis olmaz”²³.

Büyük Hanefî âlimi Serahsî (ö. 483/1090) vâde farkının câizliği hakkında şöyle der: “Eğer akdi vâdeli şuna, peşin şuna ya da bir ay vâdeyle şuna, iki ay vâdeyle şuna şeklinde yaparlarsa akid fâsit olur. Çünkü alışverişi belirli bir semen mukâbili yapmamış olurlar. Ayrıca Hz. Peygamber bir satışta iki şartı nehyetmiştir. Bir satışta iki şartın açıklaması işte budur. Hz. Peygamber’in bunu mutlak olarak nehyetmesi böyle yapılan akidlerin şer’an fesâdını gerektirmektedir. Ancak bu hüküm alıcı ile satıcının bu hal üzere ayrılmalarıyla mukayyeddir. Eğer akdi bitirir ve belirlenmiş bir semen üzerinde akdi kesinleştirirlerse o zaman akid câiz olur. Çünkü bu durumda akdin sıhhat şartlarını tamamladıktan sonra alışverişi bitirmiş olurlar”²⁴.

Çağdaş İslâm hukukçularından Hayreddin Karaman da şöyle der: “Vâde farkı fâiz değildir. Peşin yüze satılan bir malı, mesela alt ay vâde ile yüz elliye sattığınız zaman bu “elli” fazlalık fâiz değil, vâde farkıdır. Vâdeli alım satımda mal satılıp para alındığı için bu meşrû olan bir bey’ akdi olur. Yüze aldığınız malı peşin mesela yüz elliye sattığınızda buradaki fazlalık nasıl fâiz değil kâr ise, aynı malı vâdeli yüz seksene sattığınızda da bu seksen fâiz değil, vâde sebebiyle yapılmış daha fazla kârdır”²⁵.

Hülasa İslâm hukûkçuları vâde farkını fâiz saymamışlardır.

17. el-Bakara, 2/275. Bu âyette “peşin alım satımlar mübah, vâdeliler değildir” gibi bir kayıt konulmamıştır. Nisâ Sûresi’nin 29. âyetinde ise “Ey imân edenler! Mallarınızı aranızda haksızlıkla yemeyin! Karşılıklı rıza ile yapılan ticâret başka…” buyurulmaktadır. Bu âyette de ticârete kayıt konmamaktadır.
18. el-Bakara, 2/283. âyetine “müdâyene âyeti” ismi verilir ve bu âyette borçlanma durumunda yapılacaklardan bahsedilir. Bu âyet özellikle selem yoluyla borçlanmalar için nâzil olmuştur. Ancak yine de diğer borçlanmalar için de geçerlidir. Hülasa fâiz yoluyla borçlanmak haram kılındı diye vâdeli her türlü işlem haram kılındı zannedilmemelidir. Bk. Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’ân Dili, Eser Neşriyat, 1979, II, 979.
19. Buhârî, Sahîh, II, 738, 767, 887; İbn Mâce, Sünen, II, 815.
20. İbn Ebî Şeybe, Musannef, IV, 307.
21. Abdurrezzâk b. Hemmâm, el-Musannef, I-XI, (thk. Habîburrahmân el-A’zamî), Beyrut: el- Mektebü’l-İslâmî, 1403, VIII, 136.
22. Abdurrezzâk b. Hemmâm, Musannef, VIII, 137.

 Rivâyete göre Peygamber Efendimiz (aleyhisselâm) Medîne’ye geldiğinde insanların vâdesi belirli olmayan akitler yaptıklarını görünce şöyle buyurmuştur: “Kim selem akdi yaparsa; belirli ölçüde, belirli tartıda ve belirli zamana kadar yapsın”²⁶. Böylece miktar, nitelik ve vâdesi belli olacak şekilde mal borcu üzerine selem yapılabilir olmuştur.

Nakit ihtiyacı duyan bir firmanın ya da şahsın henüz üretmediği standart bir malı (hububat, bakliyat, un, kağıt, demir, çimento vs.) ileri bir vâdede teslim etmek üzere peşin bedelle satmasına selem denilir. Örneğin nakit sıkıntısı yaşayan bir çiftçi hasat zamanı eline geçecek çayı hasat zamanı gelmeden evvel fabrikaya satarak sıkıntısını aşabilir. Aynı şekilde bir fabrikatör üretmediği mislî malları (örneğin yumurta) önceden peşin bedelle satarak nakit sıkıntısını aşabilir.

İslâm hukukçuları selem bedelinin peşin olmasını şart koşarlar. Onların vâdeli malı vâdeli bedelle alıp satmayı ittifakla câiz görmedikleri kaydedilmiştir²⁷. Onların bu konudaki dayanakları Resûlullah’ın (aleyhisselâm) vâdeli malı vâdeli bedelle satmayı yasakladığı bilgisidir. Halbuki bu bilgi zayıf bir rivâyete dayanmaktadır. Mesela Ahmed b. Hanbel’in “Bu konuda sahih hadis yoktur; ancak borcun borç karşılığı satımının câiz olmadığında icmâ bulunmaktadır”²⁸ dediği nakledilmiştir. Merğinânî de “Alıcı ile satıcı ayrılmadan önce semen teslim alınmamışsa selem sahih olmaz. Çünkü semen nakid cinsinden ise bu durumda borcun borç karşılığı satımı gerçekleşir. Hz. Peygamber veresiyenin veresiye karşılığı satımını yasaklamıştır” demiştir²⁹.

Kanaatimizce selem bedelinin de peşin olması şartı için yeterli ve ikna edici bir delil bulunmamaktadır. Dolayısıyla bizce selem bedeli de selem malı gibi vâdeli olabilir. Hatta bugün ticâretin önemli bir kısmı vâdeli çek karşılığı satın alınan vâdeli mallar üzerine yürümektedir. Böylece hem alıcı hangi vâdede ne alacağını bilmekte hem de satıcı hangi vâdede ne satacağını bilmektedir. Bu da güven içinde ticâretlerini sürdürmelerini sağlamaktadır.

Ancak bu işlem (vâdeli mal vâdeli bedel) spekülasyon amaçlı yapılmamalıdır. Eğer spekülasyon amaçlı olarak bedellerin vâdeli olduğu akitler yapılırsa bu işlem câiz olmaz. Bugün yapılan forward, future ve opsiyon işlemleri büyük oranda spekülasyon amaçlıdır. Taraflar mal alıp satma niyeti olmaksızın ileri vâdede fiyat tespiti yoluyla para kazanmaya çalışmaktadırlar. Ancak kur riski sebebiyle normal ticâretleri zarar gören ithalatçı, ihracatçı ve tüccarların forward işlemlerine müsâmahakâr bakılmalıdır.

Selem sözleşmelerinde olmayan birşeyin satılması söz konusudur. Bu da selem hakkında kuşkuya yol açabilmektedir. Halbuki satılan malın niteliği, miktarı ve teslim vâdesi belirlenmiştir. Satıcı vâde dolduğunda söz konusu mala sahip değilse piyasadan aynı nitelikte malı bulup teslim etmek zorundadır. Bu işlem taksitli satımın tersidir. Yani nasıl mal peşin para vâdeli satış meşrû ise para peşin mal vâdeli satış da meşrûdur.

26. Buhârî, Sahîh, III, 85; Müslim, Sahîh, III, 1226.
27. Muhammed Eşref el-Azîmâbâdî, Avnu’l-Ma’bûd şerhu Süneni Ebî Dâvûd, I-XIV, Beyrut:
Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415, IX, 148.
28. Muhammed b. Abdilbâkî ez-Zurkânî, Şerhu’z-Zurkânî alâ Muvatta, I-IV, (thk. Tâhâ Abdurraûf
Sa’d), Kâhire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 2003, III, 462.
29. Burhânüddîn el-Merğinânî, el-Hidâye fî şerhi Bidâyeti’l-mübtedî, I-IV, (thk. Talâl Yûsuf),
Beyrut: Dâr İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, II, 82.

 İnsanlar tarih boyunca bazı eylemleri birlikte yapmış ve bu eylemlerden doğan kâr ya da zarara ortak olmuşlardır. Bu durum ticâret için de geçerlidir. Ticârî faaliyetler için bir araya gelen insanlar, nakit sermayelerini, emeklerini, sabit ya da diğer varlıklarını katarak ortaklık kurup doğacak kâr ya da zarara ortak olabilirler. Katılım bankaları da sermayelerini kullanarak otoyol, köprü, baraj, elektrik santrali, tüp geçit, fabrika ve zirâî ya da sınâî üretime ortak olabilirler.

Ortaklık Çeşitleri

İbâha ortaklığı deniz, göl, nehirler, yer altı suları gibi kimsenin mülkü olmayan varlıklarda herkesin ortak olmasını ifade eder. Mülk ortaklığı sözleşmeye dayanmayan miras, vasiyet ve hibe gibi tasarruflarla gerçekleşen ortaklıktır. Akit ortaklığı ise sözleşmeye dayanan ortaklıktır. Taraflar sermayelerini koyarak (emvâl), mesleklerini koyarak (iş) ve borçlanarak (itibar) şirketi kurabilirler. Mudârabe bir tarafın emeğini diğer tarafın sermayesini koyarak kurduğu ortaklıktır. Müzâraa bir tarafın araziyi diğer tarafın emeğini koyarak zirâî faaliyette ortak olmalarını; müsâkat ise bir tarafın ağaçları diğer tarafın emeğini koyarak ortaklık yapmalarını ifade eder.

Şirket kârı anlaşmaya göre pay edilir ve yüzdelik nispete göre dağıtılır. Yani oluşacak kârın % 20, 30, 40’ı şeklinde paylaşım yapılır. Bu oranlar ortaklık sözleşmesi yapılırken belirlenmelidir. Taraflardan herhangi birine belli bir bedel kâr verileceği taahhüt edilemez. Örneğin ortaklardan birine koyduğu birine koyduğu sermayeye göre kesinlikle % 15 kâr verileceğinin taahhüt edilmesi ortaklık değil fâizli işlem olur.

Mudaraba Ortaklığı Çalışma Mekanizması

Şirkette fiilen çalışan ortak kârdan fazla pay alabilir. Çalışan ortak için maaş da takdir edilebilir. Ortaklardan herhangi biri ustalık, sanat ve beceri gibi sebeplerle kârdan fazla pay almayı şart koşabilir.

Zarar, sermayedeki paya göre yansıtılır. Yani kâr paylaşım oranlarını belirlemek serbest iken zarara katılma oranları sermayedeki paya göredir.

Prensip olarak Müslümanlar gayr-ı müslimlerle ortaklık kurabilirler. Ayrıca bir ortaklık için konulmuş sermaye kullanılarak bir başka tarafla ortaklık kurulabilir. Ortaklık sermayesi diğer ortakların izni olmadan başkasına bağışlanamaz ve para borcu olarak verilemez. Örfe göre küçük borçlar verilebilir.

Ortaklığın zaman içerisinde hisse devriyle sonlandırılması mümkündür. Buna göre katılım bankası ortak olduğu bir projedeki hissesini zaman içerisinde ortağına ya da başkasına satarak ortaklıktan ayrılabilir (azalan ortaklık / müşâreke-yi mütenâkısa).

Müşareke Ortaklığı Çalışma Mekanizması

Emek sermaye ortaklığında (mudârabe) kâr anlaşmaya göre paylaşılır. Parasal zarar, sermayedâra ait olur. İşletmeci ortak emeğini kaybetmiş olur. Ancak sermaye işletmeci ortağa emânettir. Kasıt, kusur ya da şarta muhâlefeti yoksa tazminle sorumlu değildir. Örneğin sermâyeyi yalnızca tekstil sektöründe değerlendirmesi şart koşulan bir işletmeci ortak, otomotiv sektörüne girmiş ve zarar etmişse sermayeyi tazminle mükelleftir.

İşletmeci, başkalarıyla ortaklık kurarak da sermayeyi işletebilir.

Katılım bankaları fâizle borçlanarak mevduat toplayamazlar. Yani herhangi bir vâdede muayyen bir fazlalık ödeme taahhüdüyle mevduat kabul edemezler. Katılım bankaları tasarruf sahiplerindeki fonu ya câri hesaplar yoluyla fâizsiz borçlanarak ya da katılma hesapları yoluyla emek sermaye ortaklığı yaparak alırlar. Katılma hesaplarına yatırılan fonlar işletilir ve elde edilen kâr paylaşılır. Taraflar zarara da belli bir oranda ortaktırlar.

Katılma hesaplarında kâr dağıtımı şöyle olur: Fonlar para cinsine göre havuzlara aktarılır ve her bir havuz vâde gruplarına ayrılır. Daha sonra her bir havuzdan kullanılan fonlara karşılık dönen kârlar günlük bazda ilgili havuza vâde gruplarının oranı ölçüsünde dağıtılır. Vâdesi dolmadan çekilen fonlara kâr ödemesi yapılmaz ve iade kâr ortaklığın diğer tarafı olan bankaya verilir.

Katılım bankalarının asıl kuruluş amacı ortaklık sistemiyle topladıkları fonu yine ortaklık sistemiyle değerlendirip yatırıma dönüştürmeleridir. Ancak hukûkî, ahlâkî ve ticârî sebeplerle bu gerçekleşmemiş ve bu bankalar daha çok murâbaha (peşin alıp vadeli satma) yöntemini kullanır olmuşlardır.

Katılım bankalarının murâbaha yanında yatırım yapılabilecek alan taramaları gerçekleştirerek ve şubelerini farklı illerde farklı yatırım imkânlarını araştıran birimler haline getirerek ortaklık sistemini güçlendirmesi kuruluş amaçlarına daha uygundur.

Katılım Bankalarında Toplanan ve Kullandırılan
Fonlarda Ortaklık Uygulaması

Katılım bankaları hisse senedi borsaları aracılığıyla dinen meşrû hisse senetlerini alarak ya da meşrû hisse senetlerinden müteşekkil bir yatırım fonuna iştirak ederek topladığı fonları değerlendirebilirler. Hisse senetleri ait oldukları şirkete ortaklık sonucu verir.

Ortaklık meşrû bir kazanç yolu olmasının yanında ayrıca fâizsiz bir finansman yöntemidir. Fâiz karşılığı kredi bulmak yerine kâr zarar ortaklığı yaparak fon temin edilebilir. Katılım bankacılığının kuruluş amacını da teşkil eden ortaklığın kolaylaştırılması adına yapılan çalışmalar (örneğin borsalar) İslâmî finans için oldukça önemlidir.